Źródła zanieczyszczeń powietrza

Zanieczyszczenia powietrza stanowią nadrzędną przyczynę globalnych zagrożeń dla środowiska naturalnego. W przeważającej części są one niewidoczne dla oczu, mimo to wywierają znaczący wpływ na życie na naszej planecie. Co istotne, wystarczy nawet nieznaczne wahanie ich stężenia w atmosferze, aby pociągnęło to za sobą poważne, wręcz katastrofalne skutki. Czym są i jakie znamy źródła zanieczyszczeń powietrza? O tym w artykule poniżej.

Zanieczyszczenia powietrza – o czym mowa? 

Można je zdefiniować jako wszelkiego rodzaju skażenia powietrza, do których dochodzi za sprawą substancji szkodliwych dla zdrowia lub niebezpiecznych z innych przyczyn (niezależnie od ich postaci fizycznej). Za zanieczyszczenia te odpowiada m.in. transport, spalanie paliw kopalnych, eksploatacja górnicza czy np. działalność rolnicza. Do najczęstszych i w największym stopniu zanieczyszczających atmosferę substancji należą: dwutlenek węgla (CO2), dwutlenek siarki (SO2), tlenki azotu (NOx) oraz pyły zawieszone (PM).

Powietrze zanieczyszczają zarówno substancje gazowe, jak i stałe lub ciekłe – każda z nich, jeśli jest jej w powietrzu ilość większa od ich średniej zawartości. Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organization, WHO) zanieczyszczone powietrze oznacza, że jego skład chemiczny może mieć negatywny, wysoce niekorzystny wpływ na zdrowie:

• człowieka;
• roślin;
• zwierząt.

Dodatkowo wpływa ono ujemnie również na inne elementy środowiska, takie jak gleba i woda.

Co ważne, zanieczyszczenia powietrza należą do najbardziej niebezpiecznych i stwarzających największe ryzyko ze wszystkich zanieczyszczeń. Jest tak za sprawą ich mobilności – przemieszczając się, prowadzą do skażenia (i to na znacznych obszarach) właściwie wszystkich składowych środowiska.

Do podstawowych źródeł zanieczyszczeń powietrza należą:

• transport drogowy oraz przemysł transportowy;
• uprzemysłowienie;
• przemysł energetyczny;
• wzrost liczby ludności;
• źródła naturalne.

Jeżeli chodzi o zanieczyszczenia powstałe na skutek działalności człowieka, ich głównym źródłem jest spalanie jako efekt rosnącego zapotrzebowania na energię. W następstwie tego procesu powstają m.in.:

• dwutlenek i tlenek węgla (CO2 i CO);
• dwutlenek siarki (SO2);
• tlenki azotu (NOx);
• benzo(a)pireny (BaP), czyli lotne związki organiczne powstające w procesie niecałkowitego spalania paliw (powstają przede wszystkim jako efekt spalania drewna i odpadów, przy produkcji koksu i stali, a także w wyniku emisji z silników pojazdów);
• ozon troposferyczny (O3);
• ołów (Pb);
• pyły zawieszone (PM), czyli unoszące się w powietrzu cząstki, do których należy sól morska, węgiel typu “black carbon”, pył, a także skroplone cząstki niektórych substancji chemicznych.

Podział źródeł zanieczyszczeń powietrza

Podziału źródeł zanieczyszczeń powietrza możemy dokonać na trzy sposoby:

1. ze względu na pochodzenie;
2. ze względu na sposób rozprzestrzeniania się źródeł emisji zanieczyszczeń;
3. ze względu na postać, w jakiej miało miejsce uwolnienie do atmosfery.

Źródła zanieczyszczeń powietrza w podziale ze względu na pochodzenie

Wśród źródeł zanieczyszczeń powietrza możemy wyróżnić następujące:

1. pochodzenia naturalnego;
2. pochodzenia antropogenicznego (czyli powstałego na skutek działalności człowieka).

Do źródeł pochodzenia naturalnego należą:

• wybuchy wulkanów – obecnie czynnych jest blisko 450 wulkanów, a efektem ich erupcji są popioły i gazy wulkaniczne, takie jak dwutlenek węgla, dwutlenek siarki czy np. siarkowodór;
• gejzery – uwalniające siarkowodór, arsen i inne rodzaje metali ciężkich;
• pożary lasów, stepów i sawann – co powoduje emisję dwutlenku węgla, tlenku węgla i pyłu;
• bagna – siarkowodór, dwutlenek węgla, metan, amoniak;
• gleby i skały ulegające erozji, na skutej czego do powietrza przenikają pyły;
• burze piaskowe – następstwem których są również pyły;
• wyładowania atmosferyczne (tlenki azotu);
• bakterie i podobne im organizmy uwalniające metan;
• grzyby oraz rośliny, z których biorą się zarodniki i pyłki.

Warto wiedzieć, że przeważająca część zanieczyszczeń powietrza wynika z działalności człowieka. Podziału tego rodzaju źródeł, określanych antropogenicznymi, można dokonać na różne kategorie, zależnie od przyjętych kryteriów, np. według sektorów gospodarki.

W tym aspekcie do źródeł pochodzenia antropogenicznego należą:

1. Energetyczne, w skład których wchodzą procesy wydobywania (a więc szyby wiertnicze i kopalnie) i spalania paliw.
2. Przemysłowe, tj. m.in.:

– przemysł ciężki (przeróbka ropy naftowej, hutnictwo, cementownie, przemysł chemii organicznej);

– przemysł metalurgiczny;

– produkcja i stosowanie rozpuszczalników;

– przemysł spożywczy;

– przemysł farmaceutyczny.

 3. Komunikacyjne, co oznacza zarówno transport lądowy (samochodowy, kolejowy), powietrzny, jak i wodny.

 4. Komunalno-bytowe, czyli:

– gospodarstwa rolne;

– kotłownie lokalne;

– paleniska domowe;

– gromadzenie oraz utylizacja odpadów (stałych oraz ścieków): wysypiska śmieci, oczyszczalnie.

Źródła zanieczyszczeń powietrza w podziale ze względu na sposób rozprzestrzeniania się źródeł emisji zanieczyszczeń

Możemy wyróżnić trzy podstawowe źródła emisji zanieczyszczeń do atmosfery:

1. Punktowe (np. kominy), którymi są przede wszystkim duże zakłady przemysłowe emitujące pyły, tlenek węgla, tlenki azotu, dwutlenek siarki oraz metale ciężkie.
2. Powierzchniowe, inaczej rozproszone (np. otwarty zbiornik z lotną substancją), do których należą lokalne kotłownie, paleniska domowe czy niewielkie zakłady przemysłowe, które emitują głównie pyły i dwutlenek siarki.
3. Liniowe (np. szlaki komunikacyjne) – stanowią je przede wszystkim zanieczyszczenia komunikacyjne odpowiedzialne za emisję tlenków węgla i azotu, węglowodorów aromatycznych oraz metali ciężkich. Co do tych ostatnich, to wcześniej był to ołów z etyliny, a obecnie chodzi o pallad, platynę i rod z katalizatorów samochodowych. To właśnie tego typu zanieczyszczenia gromadzą się w miastach, przyczyniając się do ryzyka rozwoju takich poważnych schorzeń, jak choroby nowotworowe, choroby układu sercowo-naczyniowego oraz oddechowego. Zgodnie z szacunkami narażenie na zanieczyszczenia obejmujące w swoim składzie tlenki azotu może odpowiadać za nawet 95% przypadków astmy dziecięcej na świecie.

Źródła zanieczyszczeń powietrza w podziale ze względu na postać, w jakiej miało miejsce uwolnienie do atmosfery

Ostatni podział zanieczyszczeń powietrza to rozróżnienie spośród nich:

1. zanieczyszczeń pierwotnych, które obecne są w powietrzu w takiej postaci, w jakiej zostały uwolnione do atmosfery;
2. zanieczyszczeń wtórnych – są to produkty przemian fizycznych i reakcji chemicznych, które zachodzą między:

– składnikami atmosfery;

– jej zanieczyszczeniem;

– pyłami wzniesionymi powtórnie do atmosfery po tym, jak wcześniej osiadły na powierzchni ziemi.

Co istotne, produkty takich reakcji bywają czasem nawet bardziej szkodliwe niż zanieczyszczenia pierwotne – szkodzą zarówno naszemu zdrowiu, jak i środowisku.

Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie człowieka

Co do zanieczyszczeń powietrza, to szczególne niebezpieczeństwo dla naszego zdrowia stanowią te pochodzące z działalności człowieka, m.in.  pyły zawieszone, tlenek węgla, dwutlenek siarki czy dwutlenek azotu. Do grup wysokiego ryzyka jeśli chodzi o ich oddziaływanie należą osoby starsze i dzieci.

Jaki jest wpływ zanieczyszczeń na zdrowie? Co powodują?

• bóle głowy;
• niepokój;
• wpływ na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego;
• podrażnienie oczu, nosa, gardła;
• problemy z oddychaniem;
• choroby układu krążenia;
• schorzenia układu oddechowego: podrażnienie, zapalenie, infekcje, alergie, astma i obniżona wydolność płuc, przewlekła obturacyjna choroba płuc, rak płuc;
• wpływ na krew, wątrobę i śledzionę;
• wpływ na układ rozrodczy, np. problemy z płodnością.

Jak chronić powietrze

Jako głównych winowajców zanieczyszczenia powietrza wskazuje się przemysł oraz transport. Emitowane przez nie gazy mogą rozprzestrzeniać się na znaczne odległości, co przyczynia się do skażenia terenów nawet bardzo oddalonych od źródeł emisji. Z tego powodu ochrona powietrza stała się globalnym priorytetem podlegającym przepisom prawnym.

Jeśli chodzi o Polskę, instytucją odpowiadającą za monitorowanie jakości powietrza jest Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Co optymistyczne, w ostatnim czasie odnotowuje się jej systematyczną poprawę.

Co do działań i inicjatyw podejmowanych w celu ograniczenia emisji szkodliwych gazów i pyłów do atmosfery, należą do nich następujące:

• redukcja emisji zanieczyszczeń, których źródłem są elektrownie, górnictwo i hutnictwo;
• zmniejszenie eksploatacji zasobów naturalnych oraz ograniczenie zużycia energii elektrycznej, a w to miejsce wykorzystanie alternatywnych źródeł energii;
• obniżenie emitowania spalin w drodze ograniczenia transportu – przemieszczanie się komunikacją miejską lub rowerem, ewentualnie nabywanie aut o niższej emisji spalin;
• wprowadzenie i stosowanie w przemyśle nowoczesnych technologii, które ograniczają emisję szkodliwych pyłów;
• sadzenie pasów zieleni dla celów ochrony.

Zapraszamy także do przeczytania podobnych tematycznie artykułów:

• Zanieczyszczone powietrze gorsze od nałogowego palenia
• Wpływ zanieczyszczenia powietrza na naszą psychikę
• Co możemy zrobić dla naszej planety każdego dnia?

Źródła

1. https://www.niebieskiatmoludek.pl/strefa-wiedzy/zrodla-zanieczyszczen-powietrza/ [dostęp: 14.03.2025]
2. https://zpe.gov.pl/a/zanieczyszczenia-powietrza/D5txt358T [dostęp: 14.03.2025]
3. https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Zanieczyszczenie_powietrza [dostęp: 14.03.2025]