Żywność funkcjonalna – co to za pożywienie i dla kogo jest przeznaczone?

O wpływie żywności na zdrowie człowieka mówi się coraz więcej i to nie od dziś. Jako konsumenci stajemy się coraz bardziej świadomi, a w związku z tym rosną też nasze oczekiwania co do asortymentu, jaki oferują nam sklepy. W wielu z nich pojawiły się więc regały ze specjalnie wyselekcjonowanymi na nich produktami. Jest więc żywność BIO, ekologiczna, organiczna czy też tzw. zdrowa żywność. Dużym zainteresowaniem cieszą się też zamienniki tradycyjnych artykułów spożywczych oraz wszelkiego rodzaju suplementy diety. Wśród wszystkich rodzajów pożywienia istnieje jednak jeszcze jedna grupa produktów, czyli tzw. żywność funkcjonalna. Czym się wyróżnia? Dla kogo jest przeznaczona? O tym w naszym artykule.

Żywność funkcjonalna – o czym mowa?

Chcąc krótko wyjaśnić termin żywności funkcjonalnej, można by powiedzieć, że jest to ten rodzaj pożywienia, który:

• wpływa korzystnie, leczniczo na zdrowie;
• jego wyżej wymienione działanie zostało udokumentowane.

Pojęcie to wzięło się z kultury Wschodu, gdzie żywność postrzega się w medycynie tradycyjnej jako lekarstwo. Nic więc dziwnego, że Chiny i Japonia stanowią główny rynek żywności funkcjonalnej. Jeśli chodzi o Europę, temat ten wzbudził zainteresowanie, za którym poszły badania naukowe, dopiero w XX wieku, w połowie lat 90.

Definicja żywności funkcjonalnej została wypracowana w 1999 r. w następstwie realizowanego i finansowanego przez Komisję Europejską programu badawczego Functional Food Science in Europe (FUFOSE). Jego zadaniem było zawiązanie współpracy między ośrodkami naukowymi z jednej strony, a przemysłem spożywczym krajów członkowskich UE z drugiej. 

Zgodnie z tym „żywność może być uznana za funkcjonalną, jeśli udowodniono jej korzystny wpływ na jedną lub więcej funkcji organizmu ponad efekt odżywczy”. Oznacza to więc taki rodzaj pożywienia, który oprócz spełniania podstawowej funkcji – a tę stanowi zapewnienie naszemu organizmowi składników odżywczych oraz energii – wpływa również pozytywnie na poprawę:

• stanu zdrowia;
• samopoczucia

lub obniża ryzyko wystąpienia chorób.

Zgodnie z definicją żywność funkcjonalna powinna też mieć postać przypominającą konwencjonalne pożywienie, czyli smakować, pachnieć i wyglądać jak normalne jedzenie.

Dodatkowo jej korzystny, leczniczy wpływ musi się ujawniać podczas spożywania tego rodzaju produktów w normalnych, standardowo przyjmowanych z dietą ilościach. Z powyższego z kolei jasno wynika, że ani tabletki, ani saszetki, ani cokolwiek w postaci proszku nie stanowi żywności funkcjonalnej.

Co istotne, korzystne oddziaływanie produktów na organizm człowieka musi być poparte i udokumentowane długookresowymi badaniami klinicznymi z udziałem ludzi.

Podział żywności funkcjonalnej

Pojęcie żywności funkcjonalnej jest na tyle rozległe, że podziału tego rodzaju pożywienia można dokonać w oparciu o różne kryteria.

Możemy wyróżnić np. żywność funkcjonalną:

1. Tradycyjną – są to produkty naturalne, które wykazują szczególne właściwości oraz oddziaływanie na nasz organizm. W tej grupie mieszczą się zboża, nasiona, zioła, oleje, przyprawy, a także większość warzyw i owoców.
2. Modyfikowaną technologicznie – jest to pożywienie, które modyfikuje się w celu wzmocnienia jego prozdrowotnego działania. O jakie ulepszenia chodzi? Może to być np.:

• eliminacja z produktu konkretnych szkodliwych substancji, takich jak np. cukier, sól czy cholesterol;
• obniżenie zawartości tłuszczu w danym pokarmie;
• wzbogacenie produktu określonymi substancjami bioaktywnymi.

Za przykład żywności funkcjonalnej modyfikowanej technologicznie mogą posłużyć produkty w postaci koncentratów lub liofilizowane.

Podział żywności funkcjonalnej modyfikowanej technologicznie

W grupie żywności funkcjonalnej modyfikowanej technologicznie wyróżniamy produkty:

• wzbogacone określonymi substancjami bioaktywnymi lub ich całym zestawem;
• w których w odpowiedni sposób zestawiono poszczególne składniki przepisu;
• z których usunięto niepożądane składniki, takie jak np. sól, cukier, cholesterol czy tłuszcz, lub też zastosowano ich zamienniki;
• o zwiększonej biodostępności substancji odżywczych, co osiąga się albo w drodze usunięcia składników antyodżywczych, albo dodania tych, które działają synergistycznie, tj. wzmacniająco.

Produkty spożywcze dla określonej grupy docelowej

Podziału żywności funkcjonalnej można również dokonać ze względu na grupę docelową, dla której ją wytworzono. Istnieje pożywienie powstałe i przeznaczone dla określonych grup osób oraz specyficznych potrzeb ich organizmów. Co charakterystyczne dla takich pokarmów, to odpowiedni dobór ich składu oraz postaci, w jakiej mają być przyjmowane.

Z uwagi na to kryterium żywność funkcjonalną dzielimy na przeznaczoną dla:

• niemowląt;
• seniorów;
• sportowców;
• osób cierpiących na określone choroby, np. nowotwory (i przyjmujące chemioterapię).

Żywność funkcjonalna a jej skład i właściwości

Ze względu na specjalny skład lub określone właściwości wśród żywności funkcjonalnej wyróżniamy m.in. żywność:

• niskoenergetyczną;
• wysokoenergetyczną;
• o działaniu energetyzującym;
• o obniżonej zawartości sodu;
• o obniżonej zawartości cholesterolu;
• ze sterolami;
• probiotyczną;
• z kwasami omega-3;
• z wysoką zawartością błonnika.

Żywność o obniżonej zawartości cholesterolu

Istnieje możliwość zmniejszenia poziomu cholesterolu w pokarmach podczas procesu technologicznego. Produkuje się np. różnego rodzaju smarowidła do pieczywa, do których zamiast pewnej części masła dodaje się oleje roślinne, takie jak np. oliwa z oliwek lub olej rzepakowy. Dostępne są również niskocholesterolowe majonezy, które powstają poprzez zastąpienie żółtek jaj odpowiednim emulgatorem. W drodze takich modyfikacji dostajemy żywność o działaniu wspierającym obniżenie stężenia cholesterolu we krwi.

Żywność ze sterolami

Sterole roślinne są związkami chemicznymi, które zmniejszają poziom tzw. złego cholesterolu we krwi. Co za tym idzie, za ich sprawą spada również ryzyko zachorowania na miażdżycę. Niestety zawartość steroli w produktach, a tym samym w naszym jadłospisie jest zdecydowanie za niska. Z tego względu związki te są dodawane do określonych produktów, np. jogurtów, serków czy margaryny. W ten sposób powstaje żywność skuteczna w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych.

Żywność probiotyczna

Ten rodzaj żywności charakteryzuje zawartość żywych kultur bakterii fermentacji mlekowej. Ich działanie na organizm człowieka jest zdecydowanie korzystne, ponieważ:

• poprawiają stan naturalnej flory układu pokarmowego;
• ułatwiają trawienie;
• wzmacniają układ odpornościowy;
• wiążą cholesterol, dzięki czemu obniża się jego poziom we krwi, a tym samym maleje ryzyko wystąpienia miażdżycy.

Do produktów spożywczych, w których naturalnie obecne są szczepy bakterii fermentacji mlekowej, należą fermentowane produkty mleczne, takie jak kefiry, jogurty czy np. zsiadłe mleko.

Żywność z kwasami omega-3

Kwasy omega-3 cenione są przede wszystkim ze względu na ich korzystny wpływ na pracę mózgu. W związku z tą ich właściwością znajdują one szerokie zastosowanie zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu chorób układu krążenia. Sprzyjają zmniejszeniu poziomu trójglicerydów i tzw. złego cholesterolu.

Do naturalnych źródeł kwasów mega-3 należy np. siemię lniane, olej lniany, oleje roślinne, nasiona i orzechy. Jeżeli natomiast chodzi o żywność funkcjonalną, do najczęściej wzbogacanych nimi produktów należy mleko i margaryna.

Żywność wysokobłonnikowa

Wysoka zawartość błonnika w naszym codziennym menu niesie ze sobą wiele korzyści zdrowotnych. Obecność tego składnika w diecie:

• poprawia pracę jelit, a tą drogą pozwala m.in. zapobiec zaparciom;
• obniża ryzyko wystąpienia takich poważnych chorób, jak np. nowotwór żołądka i jelita grubego, miażdżyca czy kamica żółciowa.

Sposobem na zwiększenie ilości błonnika w żywności może być np. wzbogacenie jej o otręby czy suszone śliwki (co stosuje się w produkcji pieczywa).

Pożywienie a określone potrzeby naszego organizmu

Żywność funkcjonalną rozróżnia się również w podziale według określonych potrzeb organizmu, jakie ona zaspokaja. Zgodnie z tym kryterium mamy więc pożywienie:

• spowalniające procesy starzenia;
• dla osób doświadczających silnego stresu;
• obniżające ryzyko wystąpienia chorób nowotworowych;
• zmniejszające zagrożenie zachorowania na choroby układu krążenia;
• przyczyniające się do spadku ryzyka pojawienia się osteoporozy;
• dietetyczne, tj. przeznaczone dla osób dotkniętych zaburzeniami metabolizmu i trawienia.

Żywność funkcjonalna – przykłady

Żywność określaną funkcjonalną stanowią produkty, które swoje cenne prozdrowotne właściwości zawdzięczają zawartości składników bioaktywnych. Do tych ostatnich o dowiedzionym naukowo pozytywnym wpływie na nasze zdrowie należą m.in.:

• witaminy;
• składniki mineralne;
• aminokwasy;
• błonnik pokarmowy;
• sterole roślinne;
• stanole;
• probiotyki;
• prebiotyki;
• synbiotyki;
• nienasycone kwasy tłuszczowe.

Przykłady produktów zaliczanych do żywności funkcjonalnej to np.:

• sól wzbogacona jodem;
• żywność probiotyczna, czyli produkty zawierające żywe kultury bakterii fermentacji mlekowej (np. kefiry, zsiadłe mleko);
• płatki śniadaniowe z dodatkiem kwasu foliowego;
• produkty zbożowe z całego ziarna, a więc z dużą zawartością błonnika pokarmowego;
• margaryny z zawartości steroli roślinnych, czyli fitosteroli;
• jogurty z ziarnami zbóż i np. pieczywo z otrębami, dzięki czemu żywność ta stanowi bogate źródło błonnika pokarmowego;
• napoje roślinne wzbogacone w wapń;
• smarowidła do pieczywa czy np. majonezy o zmniejszonej zawartości cholesterolu.

Podsumowanie

Z uwagi na swoje niezaprzeczalnie korzystne właściwości zdrowotne żywność funkcjonalna staje się dla nas coraz większą atrakcją i wzbudza wzrastające zainteresowanie. Jej asortyment dostępny w sklepach również się w związku z tym stale powiększa. Nabywając tego typu produkty, warto mimo wszystko pozostać czujnym i uważnie przestudiować etykietę. Jak przystało na świadomych konsumentów, dla swojego dobra sprawdźmy zawsze, czy efekt funkcjonalności nie został osiągnięty w drodze dodania do składu substancji o negatywnym wpływie na zdrowie.

Zapraszamy także do przeczytania podobnych tematycznie artykułów:

• Naturalne probiotyki
• Dieta antynowotworowa – ciekawostki i wskazówki
• Jak przekonać dzieci do niemarnowania żywności?

Źródła

1. https://insulinoopornosc.com/zywnoscfunkcjonalna/ [dostęp: 14.04.2025]
2. https://onedaymore.pl/blog/zywnosc-funkcjonalna/?srsltid=AfmBOoo08nNzT1Jm-wFFu_GuhToDJUKdmZy76IvZMtQaqkiAqGWf6uy2 [dostęp: 14.04.2025]